در میان دانشمندان بزرگ شیعه که در اعصار مختلف می‌زیسته‌اند، مفاخر و نوابغ بسیاری بوده‌اند که امروز هر کدام مایه اعتبار و سند افتخار جهان تشیع به شمار می‌آیند. تاریخ شیعه سرشار از افتخارات بسیار و تحولات چشمگیر است. تحولاتی که به دست عالمان متعهد و فرزانگان اندیشمند پدید آمده ‌است. در این میان به سده چهارم هجری برمی‌خوریم که «فتح الفتوح» تاریخ شیعی است. روزگاری که مردی بزرگ و اندیشمندی سترگ، «دائره المعارفی جامع» از معارف اسلامی تدوین کرد و حدود 50 سال پرچمدار عرصه‌های علمی، فکری و فرهنگی مسلمین شد و سرانجام بدانجا رسید که دوست و دشمن، زبان به تمجید او گشودند و قلم به تعریف او برگرفتند و او را به شایستگی «مفید» لقب دادند.

بینش‌افروزی و دانش‌آفرینی او به همراه آگاهی از اوضاع دشمنان و مخالفان دین و اطلاع از جهان اطراف خویش، دست به دست هم داد و او را سلسله جنبان نهضت فکری و رنسانس علمی در قرن چهارم کرد و بدانجا رسید که «صحیفه‌های سبز حضرت ولی عصر(عج)» به افتخار او صادر شد و آن حضرت وی را «برادر گرامی و استوار» خواند.

شخصیت علمی شیخ مفید

شیخ مفید عالمی مستعد و دارای حافظه‌ای قوی بود. اندیشه‌ای رسا و سریع و بیانی زیبا داشت، از نظر علمی بر همه معاصران خود برتری و تمایز چشمگیر داشت و چندین سال ریاست و زعامت شیعه امامیه را عهده‌دار بود.

مباحث و مناظرات علمی عمیق، دقیق و احترام‌آمیز او با علمای اهل سنت مایه افزایش شهرت و آبروی وی در نظر مخالفان و به موازات آن افزایش احترام و جایگاه شیعه در میان اهل سنت شد. از مجلس درس یا بحث و مناظره‌ای بیرون نمی‌آمد مگر آنکه استاد و مدرس و یا مناظره‌کنندگان آن مجلس را با بیانات شیرین و مستند و با استدلال خود مغلوب و قانع کرده باشد. به تدریج چنان شد که دانشجویان و محققان فرقه‌های مختلف مذهبی و غیرمذهبی و متخصصان رشته‌های مختلف دینی و غیردینی به شرکت در مجلس درس او مشتاق می‌شدند و از خرمن معرفت و علمی و محققانه شیخ بهره می‌بردند.

شیخ در همه رشته‌های علمی آن عصر تبحر و ورزیدگی کامل داشت. سرانجام آوازه علمیت و دانش او به همه ممالک اسلامی رسید و سیل دانش‌پژوهان به سوی خانه، مسجد و محله تدریس او جذب می‌شدند.

نفوذ او زمانی بیشتر شد که عضدالدوله دیلمی پادشاه شیعی مذهب آن عصر، به حمایت او برخاست و نهایت احترام و بزرگداشت را نسبت به وی به جا آورد. گویند او بارها به دیدار شیخ مفید ‌رفت و از شیخ در بعضی امور مشورت گرفته و به رهنمودهای او عمل می‌کرد. به هر حال بنا به اظهار بیشتر علمای اسلام اعم از شیعه و اهل سنت در علوم مختلف اسلامی و رشته‌های دینی مانند علم حدیث و رجال و ادبیات به خصوص اصول و فقه و کلام، تبحر و خبرگی بالا داشت و استاد مسلم بود.

تأثیرگذاری بر توسعه علمی در زمان خود و تمدن اسلامی

شیخ مفید یکی از اثرگذارترین دانشمندان مسلمان در گستره تمدن اسلامی است؛ چه از لحاظ شخصیت علمی و چه از جهت شخصیت دینی و معنوی. در سایه علوم سرشار، ذهن قوی و نبوغ کم‌نظیر و پشتکار در همه علوم و فنون اسلامی؛ تألیف و تصنیف و مقاله و سخن برای گفتن دارد و تقریباً از همه موضوعات علمی رایج عصر خود اعم از دینی و مسائل دیگر نظری داشته و به ابراز رأی و اندیشه خود پرداخته است. چنان که از انبوه رسالات و تألیفات پرارزش او پیداست، اغلب آن‌ها پاسخ سؤالات گوناگون علمی بوده که از شهرها و ممالک اسلامی پرسیده‌اند و شیخ با تمام جوانب در عرصه‌های مختلف آن‌ها را پاسخ داده و اغلب این آثار موجود است. همانند مسائل‌ السارویه که اهالی مازندران و ساری پرسش‌ها و شبهه‌های خود را به شیخ ارسال و او جواب داده است.

ابعاد تأثیر شیخ بر علوم اسلامی

تأثیر شیخ در علوم را از چند جهت می‌توان بررسی کرد؛ یکی از جهت تربیت شاگردان بزرگ و مؤثر که بعدها همگی از علمای بزرگ به شمار می‌آمدند. شخصیت‌هایی چون سیدمرتضی و سیدرضی که از افتخارات شیعه به شمار می‌روند. تألیف بیش از 200 کتاب و مقاله گواه استواری است بر وزانت علمی شیخ مفید. جهت دیگر از لحاظ تأثیر اندیشه‌ای و فکری است که شیخ در زمانه خود داشت و بر اساس همین مبانی فکری اصیل دینی بود که در تربیت شاگردان و تألیف آثار سترگ موفق و مؤثر بود. تأثیر شیخ را در علوم مختلف و سبک‌های علمی او می‌توان جداگانه مورد بحث قرار داد.

هر یک از آثار بر جای مانده از شیخ اثری است که به تبیین جنبه‌های تأثیری شیخ مفید بر علوم و فنون مختلف پرداخته زیرا روشمند است و این روشمندی است که در معرفت‌شناسی کارایی دارد و هر یک از علوم موجود در زمانه شیخ از مکتب علمی شیخ مفید تأثیر گرفته‌اند.

هر یک از آثار شیخ در نوع خود هم از روش‌های ابداعی و هم روش‌های استدلالی خاصی برخوردار بوده و آثار و تأثیرات علمی و روشی در دوره‌های بعد از خود داشته‌اند. از این رو تأثیر شگرف علمی و تمدنی شیخ مفید در تعالی تمدن اسلامی قطعاً قابل توجه، بحث، گفت‌وگو، قابل اقتباس و الگوگیری است.

آثاری که شیخ مفید در پاسخ‌گویی به شبهه‌ها و پرسش‌ها داشته نیز ملهم از اهل بیت(ع) بوده و نوعی بنیان جدید در راه تکمیل علوم اهل بیت(ع) و زنده داشتن روش‌های آن حضرت(ع) در ارتباط با مردم است. شیخ از نظر زمانی در همین دوره زندگی می‌کند که آغاز غیبت است و مردم به ارتباط‌هایی نیاز دارند تا مسائل دینی درست را فرا بگیرند بنابراین شیخ مفید با جهاد علمی این روش را نیز به کار می‌بندد و روش مناظره را از امام رضا(ع) و فرزندان آن حضرت اقتباس می‌کند.

شیخ مفید و احیای فرهنگ اهل بیت(ع)

بنابراین روش دیگر تأثیرگذاری شیخ مفید در تمام جنبه‌های علمی و روشی و معرفت‌شناسی، احیای روش‌های اهل بیت(ع) و ائمه اطهار(ع) است که شیخ با فطانت و هوشمندی تمام از این روش‌ها بهره برد و آثار فراوانی در این راستا آفرید. این کار عالمانه و جهادی شیخ مفید مترادف با ترقی و صعود چند پله‌ای تمدن اسلامی و فرهنگ متعالی اهل بیت(ع) است که برای دانشمندان اسلامی در هر دوره‌ای الهام‌بخش است.

گفتمان‌های مذهبی و علمی روش مؤثر دیگر شیخ مفید در این زمانه است که در مقابل تفرقه و تنش‌های مذهبی و فرقه‌ای که در ممالک اسلامی در حال شعله‌ور شدن بود، شیخ با هوشیاری روش گفتمان و گفت‌وگو را برای خاموش کردن جنبه‌های تعصبی خشم‌آلود و تنش‌های فیزیکی متعصبانه و قشری به کار گرفت و موفق هم شد.

ایجاد چنین بستری توسط شیخ مفید در این زمانه گامی در موفقیت مکتب و گسترش روش اهل بیت(ع) و آگاهی مردم در این راستا بود. این روش شیخ نیز در دوره‌های مختلف تاریخ اسلام قابل توجه و قدردانی و قابل الگوگیری است و حکایت از یک راز موفقیت و تعالی تمدن اسلام در همین نگاه و بینش شیخ دارد که از اهل بیت(ع) فرا گرفته است.